ЦIай ягъай хуьр

Гьикьван заз пис хьанатIани, сабур инсандин абур тирди рикIелай ракъур тавуна, зун и регьят тушир месэла тамамдиз ачухариз алахъда. КIелзавайбур кхьинрин гъавурда хъсандиз акьун патал гъизвай делилар галай-галайвал гуниз мажбур жезва. Гьаниз килигна, макъала са кьадар яргъи хьанатIани, куьне адаз дурум гуник умуд кутазва, гьуьрметлубур.

Билистан къеле гилан Къуйсун тирди тестикьариз кIанз, алахъунар Низами Абдулгьамидова гилалдини авунай. ИкI, 2019-йисуз, тарихдин илимрин доктор Муртазали Гьажиевахъ галаз уртах авторвал аваз, адан «К локализации крепости Билистан» илимдин макъала акъатнай («История, археология и этнография Кавказа» Т.15. №1. 2019. Стр. 8-16.). Ана и кьве алимди, ал-Куфиди вичин ктабда Билистан къеле алай чка Самур вацIун юкьварай хьиз авайди къалуруникди, ам гилан Къуйсунрин хуьруьн патарив хьайиди яз кьун теклифнавай. Макъаладин эхирдайни икI кхьенвай: «Археологические разыскания в этой стратегически важной зоне (в месте расположения современного селения Куйсун), возможно, выявят остатки укрепленного поселения Билистан, в котором весной 738г. укрывался от амира Марвана ибн Мухаммада царь лакзов Арбис ибн Басбас».

Лагьана кIанда, макъала кхьей алимар интуицияди алцурарнач. Алатнач са акьван вахт, кьасухдай хьиз, Къуйсунрин хуьруьн патав гвай зонада пограничникрин рикIе цIийи рехъ туькIуьрун акьуна. Бульдозердин хура тур кIунтIуникай садлагьана хъенчIин къапарни хкатна, къванцин гьяркьуь цларни.

Забит муаллимдин художественный эсердикай Мансур Куьревидиз хабар тахьунни мумкин я. Вири ктабар кIелиз алакьай, агакьай кас гьелелиг дуьньяда малум туш. Амма лезгийрин тарихдал, археологиядал рикIивай машгъул жезваз хьайила, ада чакай, чи патарикай гилалди акъатай илимдин литература кьванни кIелна кIанда эхир. Эгер ам гьахьтин чешмейрихъ галаз таниш хьанайтIа, гена адакай менфят хкатдай, рахадайла, адан «мезни яргъи жедай». Адаз Билистан «локализация» ийизвай чкадиз фадлай «Гильярский могильник» лугьузвайдакай, анал са шумуд агъзур йисара Гилийрин хуьр хьайидакай, гьич тахьайтIа, хабар кьванни жедай.

Алатай асирдин 50-йисара СССР-дин илимрин академиядин алимар тир В.Котовични М.Пикуль кьиле акъвазнавай экспедицияди виликан Гилийрин хуьр хьайи чкадал алай кIунтIарикай сад эгъуьннай. Аникай хкатай затIарикай тарихдин илимрин кандидат, этнограф, кавказовед Михаил Ихилова вичин ктабда икI кхьенва: «Близ селения Гильяр из культурного слоя раскопок подняты многочисленные фрагменты средневековой керамики. В 1957 году на одном из холмов Гильяра обнаружен кувшин с обуглившимися зернами пшеницы, ячменя, льна. Этот памятник датируется концом III тыс. лет до нашей эры» (М.Ихилов. «Народности лезгинской группы». гл. 2. «Вопросы этногенеза». Махачкала. 1967. стр 21).

М.Куьревиди газетдиз ганвай макъалада михьиз масакIа кхьизва: «...Гьатнавай затIарин патахъай Махачкъалада авай тарихдин, археологиядин отделдин заведующий М.С. Гьажиева икI лагьана: «Жагъанвай объект, адахъ галаз алакъа авай хъен-чIин затIариз килигайтIа, VI-VIII асирда арадал атанва». Машгьур археолог М.С.Гьажиеван гафарихъ галаз рази тахьун дуьз туш...» («Лезги газет». 2023. №10).

Эгер СССР-дин академикри чи хуьруьз вад агъзурдав агакьна яшар гузвайтIа, Дагъустандин профессорди вини кьил адаз агъзурни вад виш йис ганва. Куьне лагь гила, нин чIалахъ жен чун? Карни ина алимрин дережада авач. ГетIеяр Москвадиз хутахна, илимдин рекьяй тухвана кIанзавай анализар авурдалай кьулухъ нетижаяр малумарайбурун чIалахъ жедани, тахьайтIа, килигзамазди, - «объектдин» йисар тайинарайдан? Гьикьван Мансур Куьревиди М.Гьажиеван гафарихъ галаз рази хьуниз эвер гайитIани, заз Ихилован гафар бине авайбур яз аквазва. Вучиз лагьайтIа, Гьажиева ийизвай ихтилатар сад-садахъ галаз кьан тийидайбур хьанва.

ТуштIа, - гекъигин. ЦIинин йисан газетда и касди лугьузва хьи, бес гьатай къапариз килигайтIа, къеле VI-VIII асирра арадал атанва. ГетIейрин кIалубрай, акунрай, абур гьа девирдинбур тирди профессордиз, вил вегьенмазди, чир хьайидайни кьан чна. Урусри лагьайвал: «На то он и профессор». Амма гетIеярни къеледин цлар таяр (са йисаринбур) тирди, ада гьикI кьетIнатIа, зи кьил анай сакIани акъатзавач. Ибур тапарар хьиз аквазва заз. ГьикI лагьайтIа, гьеле 2019-йисуз, гетIейрикай ван-сесни авачирла, винидихъ тIвар кьунвай илимдин макъалада ада гьакIани Билистан къеле «раннесредневековый» яз къалурнава. Куьне гьикI фикирзава, цIинин йисуз гетIеяр багьна хьанатIа, гьа гъилера квехъ галкIурна ада и гиман? Араб тарихчиди вичин ктабда гъанвай «кьве» цIарцIихъ. На лугьуди, 738-йис алукьдалди, чи патара дявеяр мад садрани хьайиди туш. Къелени, алимдин гафариз яб гайитIа, Арбиса тадиз, Марван къвезвайдакай хабар хьайила эцигнава кьван.

Чун чи тарихдин вад-цIуд агъзур йисарикай рахайла, гзафбурун ахвар хазвайдакай квез малум яни-тушни заз чидач. Чахъ, лезгийрихъ, государстводин къурулуш хьайидакай ван атайла, бязибурун вилериз иви чкIизвайдакай квез хабар авани-авачни, гьамни заз чидач. Заз чидай маса крар ава. Гьар са вакъиадик квай метлеб агъузарайла, гьар са шейинин яшар тIимиларайла, чIуру ният гвай инсанривай, чи халкьдин тарих чпиз кIандайвал элкъуьриз жезва. Ихьтин «макьамри» а ксариз, чебни чахъ галаз са жергеда твадай, ара-ара чалай виликни эцигдай мумкинвилер гузва. Идахъ галаз сад хьиз, чкайрин тIварар дегишаруни, абурун манаяр чIурукIа ачухаруни тарихдиз бегьем зиянар гузва. Гьавиляй, ахьтинбурун зил кьурла, ам жуванбурун пад агъузайдай я. Кьве алимди уртах яз кхьенвай «К локализации крепости Билистан» макъалани за гьа ихьтин зиян гузвайбурукай яз кьазва. ТуштIа, куьн килиг ана гъанвай гафарин манайриз, авунвай аламатдин таржумайриз:

«...Согласно информации в «Китаб ал-футух» («Книга завоеваний») Ибн Асама ал-Куфи, это укрепленное поселение располагалось в «стране лакзов» в среднем течении реки Самур. Авторы предлагают локализовать крепость Билистан (в переводе

с персидского/татского - «место, поселение в низине») в районе лезгинского селения Куйсун, которое имеет второе наименование Куюстан. Селение занимает стратегически важное положение в Самурской долине на границе равнины и предгорий. Название

Куюстан имеет тюркское происхождение и означает «место, поселение в долине реки» (др.тюрк. qui/qoi - «дно долины», т. е. «низина»). Другое название этого села (Куйсун) имеет тюркско-монгольское происхождение и означает «место на краю долины

реки».

Тек кьве слогдикай ибарат гафуникай («Куйсун») вад гаф авай («место на краю долины реки») са-са ибара туькIуьрун - им нелай хьайитIани алакьдай кар туш. Амукьзавайди, и таржума тади гьалда рекордар къейдзавай Гиннессан ктабдиз ракъурун я.

«...Известный топонимист Э.М.Мурзаев отмечал, что слово «Куй» на хакасском означает «русло реки», на тувинском - «горная расщелина», «на киргизском-глубокий овраг у подножия гор...».

«...Согласно изысканиям лингвистов, наименование современного села Билистан в Азербайджане имеет татское, т.е иранское, происхождение, состоит из татского слова бил, означающего «ложбина», «болото», «низменность» в форме относительного

прилагательного били - со значением «низинный», и общеиранского стан («место, страна, поселение»)...».

«Нелишним будет обратить внимание на то, что слово qui со значением «дно долины» зафиксировано в указанный (сельджукский) период в словаре Махмуда ал-Кашгари, завершенном в 1074г.». Квез чиз, хуьруьн тIварцIин мана ачухариз икьван чIалара къекъуьнар вуч паталди я? Ал-Куфиди кхьенвай, Самур вацIун дереда, адан яргъивилиз килигайтIа, юкьвара авай Билистан Къуйсун тирди тестикьарун патал.

Гила, таржумайрихъ галаз таниш хьайидалай кьулухъ, за квез лугьун. А хуьр хьайи чка гьуьлелай кьуртIа, вад виш метрдин вине ава, кIаняй физвай вацIалай кьуртIа, - яхцIур метрдилай тIимил тушиз кьакьанда. Экуьнлай няналди шагьвар алай и чилерилай

уьлегьандин гьич ялни къвезвач. Алимдиз ина гьинай «низина», «дно долины» акунатIа, зи кьил гьанай сакIани акъатзавач. Инай уьлегьан квез, вири профессорар санал кIватIна, юкъуз экверни куькIуьрна къекъвейтIани, жагъидач.

Кеферпатан халкьарихъ мисал ава: «Гьалва, гьалва лугьуналди, сиве верцIи жедач». Хуьр-къеле хьайи чка агъада авайди яз къалуриз кIанз гьикьван алахъунар авуртIани, гьакъикъатдихъ галаз гьуьжетиз жедач. А кьакьандилай килигайла, Самур дере капал

алайди хьиз аквазва, рикIел Пушкинан «Кавказ» шиирдай цIарар къвезва:

«Кавказ подо мною. Один в вышине

Стою над снегами у края стремнины...».

Гьа инани зарбдиз физвай Кьулан вацIун ци тик раг, акъваз тавуна, гатазва...

Хуьруьн тIварцIин мана чириз кIанзавай касдиз, чарабурун чIалара, уьлкведаллай кьван гафарганра къекъведалди, атана, чкадин инсанрихъ галаз раханайтIа, гена хийир жедай. Вични - тарихдикай кхьидайла. ТIвар-ван авай алим Петр Услара гьеле 19- асирда гьавайда лагьайди тушир: «Халкьдин тарих квез хуьрерин, чкайрин тIварарай, гьар са миллетдин чIалавай гафарай жагъида». Кавказдин халкьарин дуст хьайи Петр Карловичан меслят Мансур Куьревиди кваз кьур хьиз аквадач. Заз чиз, чIангьакьа. Эгер кваз кьунвайди тиртIа, ада икьван гафарганар тупIалай ийидачир, атана къунши кьве хуьруьн агьалийривай жузунардай. Къуйсунрин кIвачIихъ язавай чкадал нуьгь девирдилай Гилийрин хуьр хьайидакай алимдиз хабар кьур-кьурда лугьудай. А делил инкар ийиз кIан хьанайтIани, пIир алай чка яз, абурувай тапарариз бажагьат жедай. Чинра, адет яз, нянихъ гъенел са бицIи кIел хтун тавурлани, ам «са чIал чидайдал кьванни гьалтнайтIа» лугьуз, кIвалин иеси адан суракьда жеда. Чи дуьшуьшда лагьайтIа, арабрин кьушунрин хура акъвазай еке кIеле (къеле) квахьнава, чкадал атана, Чи хуьруьн тIвар лезги чIалал - Гилияр, урус чIалал Гильяр яз кхьизва. Аквазва хьи, ана дибдин гаф «гили» я. Гаф атай чкадал лугьун, ам дегь девирдин тайифайрикай сад я. «Яр» эхир я, ам геж гилиг хъхьанвай, кьвед лагьай дережадин пай я. «Эхирдихъ» галкIана хуьруьн тIвар гьинай атанвайди ятIа чирун гзаф четин кар я. ТIварцIин мана жагъурзавай, адан дувулрихъ къекъвезвай касди Кузьма Пруткован «Зри в корень» келима кваз кьунайтIа, пис жедачир. Жуванбуруни, патанбуруни чакай ихтилат ийидайла, «гиливи» лугьуз рахада. Къунши хуьруьнвийриз чибуру (накьни къе чIехи хьанвай жегьилрикай зун рахадач) «къивисви» лугьуда. Садан сивяйни квез «къуйсунви», «къуюстанви» ван къведач.«Гьиниз физва?» лагьай суалдиз жаваб жеда: «Къивистдал», «Къивистандал». ЧIалахъ туширдавай, атана, чинеба хабарар кьуртIани жеда. Дибдин гаф ина «къивис» я. За фикирзавайвал, гьамни, Арбис хьиз, са касдин тIвар я. Мумкин я ам а хуьруьн бине кутунвай кас яз хьун. ТIварарилай гъейри, къунши хуьрерин мукьвавал авайди лап и йисаралди абурувай хуьз алакьай, тек и кьве хуьруьз хас тир кьетIен нугъатни сад хьуни къалурзава. «Къивисви» гаф гьелелиг а хуьруьнбурун чпин арадани хълагьзама. Эхирки, вак акваз-акваз, чун гьакI адан геле къекъвен тийин. ГьакI хьана, стхаяр, хуьр туьркери кутурди я лугьуз, адан яшар тIимилариз, адан тIвар усалариз, хъуьруьн къведай мана авай таржумаяр ийимир. 2013-йисуз акъатай ктабра килиг садра вуч кхьизватIа: «...По одной из версий, название произошло от тюркского имени Койсун («пусть будет»), которое в лезгинском языке из-за отсутствия звука «О» трансформировалось «Куйсун» (С.Нурмагомедов. «Все населенные пункты Дагестана». Волгоград. 2013.стр.309); «... По тюркски «къуй» - овца, а «стан» по ирански - место, стоянка. Куйстан (стоянка овец) - вот так якобы называлось селение». (Г.А. Искендеров. «Жемчужина Самура. История и современность Магарамкентского района». Махачкала. 2013 Стр. 187). Профессор М. Гьажиевазни багьна тир кIанзавайди. КукIвадин кIаникай эверайди хьиз, ада Къуйсунрин хуьруьн яшарни тадиз вичин рикI алай «сельджукрин» къвалаз ягъ хъувуна: «Учитывая древнетюркское происхождение рассматриваемого топонима «Qui- nstan/Куюстан” и приведенные доводы об огузском его генезисе, можно отнести его возникновение к сельджукскому периоду (вторая половина ХI - первая половина ХII в.) и связать с активной военно-политической деятельностью сельджуков и тюрок-огузов в целом на Восточном Кавказе и, в частности, в Южном Дагестане, в Лакзе...”. Хуьрерин, чкайрин тIварар чи чилера вил туна атай-атайда чпин чIаларихъ галаз кьадайвал дегишарун фадлай адетдиз элкъуьрнава. Чал алай тIварарин чIехи пайни арабринбур я. Туьркери чаз суварикай “дагълар” авуна, хуьрерикай - “кентер”, вацIарикай - “чаяр”. Персери Кьулан вацIукай Самур туькIуьрна. Урусарни гуьгъуьна акъвазнач - Кавказдин карта акъудай йикъалай Гилидикай Гильяр хьана. Гена шукур хьуй Аллагьдиз, Ахцагьрикай Ахты авурла, Чеперин хуьр Джабадиз элкъуьрайла, КIири Икрадалди дегишарайла, чи хуьруьн тIварцIин диб сагъ-саламат яз амукьна. ТахьайтIа, чунни къе чарабурун гафарганра къекъвезвайбурун жергеда жедай. КIелзавайда суал гун мумкин я: “Бес Гили Билистандиз гьикI элкъвена?” Кар ана ава хьи, арабрин чIалан 29 гьарфуникай ибарат тир алфавитда “Г” гьарф авач. Кхьидайла, рахадайла, арабри ам гзаф вахтара “Б” гьарфуналди эвеззава, я тахьайтIа, - “К” гьарфуналди. КIан хьанайтIани, ал-Куфидивай масакIа кхьиз жедачир. ГьакI хьана Гили тIварцIикай Били хьана, “Лезги уьлкведикай - “Лакз”. Чна чинилай гъил чIугван, ада гьакI кьванни кхьейди. Адан кхьинриз килигна, чахъ уьлкведин, адан меркездин, дявеяр авур викIегь рухвайрин тIварар кьванни амукьна.

Са суал инал вич-вичелай мадни къвезва: «Ихтилат физвай чилерал дегь девирда Гилияр хьайила, бес къе анал Къуйсунрин хуьр гьикI хьана ала?». Гилийрин къеле-хуьр гьи чапхунчийри гьи йисара барбатIнатIа, гьелелиг ашкара туш. Ам чкIайдалай кьулухъ инсанри патав гвай кьваларин гуьнейрик хуьр цIийиз кухтуна. ЦIийи чкадал адан виш йисар хьайидан шагьидвал сурари ийизва. Амма гьанални хуьр секиндиз тунач. Алатай асирдин 50-йисарин эхирра Советрин гьукуматди, яшайишдин шартIар дагълара туькIвейбур тахьуниз килигна, гзаф хуьрер дуьзенрал куьчардай къарар кьабулнай. Гьа «селдик» Гилиярни, къунши Къуйсунни акатна. Чи хуьр куьчардайла, са шумудра райондин кьиле акъвазнавай къуллугъчийри, иниз къвез, собранияр тухванай. Абуруз чун виликан хуьр хьайи Агъ бубадин пIирелай агъадалди экIя хьанвай чилерал эвичI хъувуна кIанзавай. И кардихъ вичин метлебни авачиз тушир. Райондин чIехибуруз зурба бегьерар гъизвай, бюджет ацIурзавай багълар салариз пайдай гьич зеррени ашкъи авачир. Амма, гьикьван алахъунар атайбуру авунайтIани, чкадин инсанар абурулай чIалал гъиз алакьначир. А вахтара яш хьанвайбурун гафарин заланвал гзаф тир. Кьвед-пуд кьуьзуь кас и кардиз акси хьана. Кьве кIвач са чапатIда туна акъвазай кьуьзуьбуруз килигна, хуьр, датIана шагьвар алай синел куьч тахьана, ламу гьава авай тIулаз эвичIна. Гьа и йисара Къуйсунрин хуьрни вич алай кьвалалай агъуз, дуьзенрал эвичIдайвал хьана. Мегьарамдхуьряй Ахцегьиз фидайла, шегьре рекьин эрчIи патавай чилер, инкъилабар жедалдини, инин жемятдин мулкар тир. Куьч хьана абур чпин бубайрин чилерал. Лагьана кIанда, итимвални, дагъвийрин адетарни хвена, и хуьруьнбуру рекьин муькуь патавай Гилийрин чилерал а чIавуз камни вегьеначир. Кьилел «бала» масанихъай атана акъатна. Чпиз кIандайвал тавурла, райондин ихтиярар гъилевай ксари, хъиле кьуна, гиливийрал гила гьич алукьни тавуна, абурун чилерал Докъузпара райондин Макьарин хуьр авудна. Гьа чIавалди Къуйсунрин хуь- руьз са кьадар хизанар Хакидилайни эвичIнавай. Аста-аста иниз Чепяй, Хиняй, Фияй самбар инсанар куьч хъхьана. Хуьр вижеваз чIехи хьана. ПIирен патав гвай чилерни кваз салариз пайна. Гьа икI, Гилийрин хуьруьн чилерал къе къунши хуьруьн жемятди кIвалер-къар кутуна. Шахматрин терминралди рахайтIа, вич-вичелай хуьрерин «рокировка» арадал атана. Перестройка алукьдалди, сельсовет, почта, совхоздин контора, гараж, фермаяр Гилидал алайтIани, а чIавуз кьве хуьруьн чIехи пай дердияр санал тир. 1993-йисуз Къуйсунрин хуьре кьилдин сельсовет арадал гъана. Ленинан тIварцIихъ галай совхоз кьве колхоздиз элкъуьрна. Чилер, мал-къара, улакьар пайи-паярна. И макъалада сифтедилай ихтилат физвай Гилийрин дегь заманадин къеле-хуьр алай чилер, адан патав гвай чи гьа чIаван хуьруьн сурар алай чкани кваз, гила цIийиз арадал атай Къуйсунрин администрациядин кIвачихъ яна. А сурарин патав гуьнейрай авахьна къвезвай марфадин ятар физвай еке кIам гва. Аниз гиливийри Сурарин кIам лугьузва, къивисвийри - Кьуру къубу. Сурарни, гьа хуьр хьиз, нинбур ятIа лугьуз шак гъидайбур хьайитIа, кIамун тIварарикай за гъанвай гъвечIи малуматди абур гьи хуьруьнбур ятIа къалурда. Аламатдин дегишвилерин шагьидар я чун. Са вахтунда, итимвал хвена, Гилийрин чилерал кам вегьин тавур ксари, къенин юкъуз чи чIехи бубайрин сураризни инсафнач: абур алай чилни кваз салариз пайна. «Тарихдин сирер сурарин къванерив гвайди я» лугьудай мисал ава. Саларин иесийри сурарин кьилихъ галай къванерни хкудна гадарнава. Инлай-анлай, «етимар» хьиз, сад-вад къван аквазматIани, гьабурун кьисметдални пехилвал ийиз жедайвал авач. Инсанвал квадарунилай гъейри, а сурар археологиядин памятникрин сиягьдикни квайди я эхир...

Пограничникри, рехъ туькIуьрдайла, бульдозердин хура тур кьантIардиз гиливийри «Такат кIунтI» лугьузва, вилик йисара археологри эгъуьнайдаз - «ЧIуру кIунтI». И кьве кIунтIунин арада са шумуд гектар чил ава. Ана исятдани, гьинлай перцив хуь-куьрайтIани, гьанлай къванцин хандакIарни къапарин кIусар-тикеяр хкатзава.

Дегь девирда хуьруьн чIехивилиз, стратегиядин рекьяй ам алай чкадиз, адахъ къеледин цлар хьуниз килигайла, Гили-къеле а чIавуз шегьер хьиз тир. Персери адахъ «стан» («место, страна, поселение») гьавайда гилигнавайди туш. Тарихдин ва культурадин памятникар хуьдай Вирироссиядин обществоди ам буьруьнждин асирдин археологиядин памятникрин арадани шегьер яз ганва («Хазинадив гьикI эгечIзава?», «Коммунист» газет. 1990-йис, 9 сентябрь. 3-чин.). Газетда анин консультант Тамара Абдурашидовади куьгьне памятникар хуьн патал чкайрал алай и обществодин организацийри еке алахъунар тийизвайдини къейднавай. КилигайтIа, ам гьахълу тир кьван. Масанра, чиликай тарихдин шейэр хкатайла, рекье тур экспедицияр ана кисточкаяр, щеткаяр гваз къекъведа. Чина хкатай гетIеяр, къеледин цлар инсанриз акунвайтIани, хъенчIин къапар вахчурдалай кьулухъ кIунтIни, къеледин цларни чилив сад авуна ахъайна. Квез хъел къвемир - икьван жавабдарвал авачиз и кардив эгечIуни чахъ иеси тахьайди нубатдин гъилера мад тестикь хъувуна.

Низами Абдулгьамидов Гилидал атанвайтIа, чахъ гилалди хьайи чилерикай, аялар яз чаз чиликай гьатай шейэрикай, Да- гъустандин губернатор атай вахтарикай, Кьурагьрин хандиз садрани налог тагай хуьруькай, жуван хуьруьнвийрикай адаз вири галай- галайвал чавай ахъайиз жедай. Амма вичин илимдин макъалани, газетдиз акъудай макъалаярни, гьайиф хьи, ада гиливияр гьич квазни такьуна кхьена.